Mae teulu ffermio o Ogledd Cymru yn arwain y ffordd wrth edrych ar ôl yr amgylchedd a chynhyrchu bwyd, ar ôl ymgymryd â gwaith adfer helaeth o fawndir ar eu fferm yn ddiweddar ar y cyd ag Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri a Phrosiect Cynllun Rheoli Cynaliadwy (CRhC) Mawndiroedd Cymru i ddatblygu'r prosiect Cod Mawndir cyntaf yng Nghymru.

Mae'r teulu Roberts, sydd wedi ffermio yn Fferm Pennant, Llanymawddwy ers sawl cenhedlaeth, yn cadw gwartheg bîff a defaid, defaid mynydd yn bennaf a rhai croesfridiau. Maent hefyd yn cadw buches sugno fach a defaid croesfrid ar dir isel ac mae'r teulu wedi arallgyfeirio i lety gwyliau. Mae yna ymdeimlad cryf o gyfrifoldeb o ran edrych ar ôl yr amgylchedd a chreu cynefinoedd bioamrywiol, yn ogystal â chynhyrchu bwyd.

Wrth wireddu eu huchelgeisiau amgylcheddol, aeth aelodau Undeb Amaethwyr Cymru, Lisa a Sion Roberts, ati i wneud gwaith adfer i ail-broffilio a chau torlannau mawn a rhigolau ar draws safle Bwlch y Groes, a contractwyr mawndir profiadol fu’n gyfrifol am y gwaith ar ddiwedd 2020 a dechrau 2021.

Mae aelodau Undeb Amaethwyr Cymru o Ynys Môn wedi amlinellu eu pryderon a’u gwrthwynebiadau i’r cytundeb masnach rydd gydag Awstralia mewn cyfarfod gyda’u AS lleol Virginia Crosbie a Gweinidog Polisi Masnach y DU, Greg Hands.

Wrth siarad ar ôl y cyfarfod dywedodd Swyddog Gweithredol Sir UAC Ynys Môn, Alaw Jones: “Gwnaethom yn glir iawn yn ein cyfarfod â Virginia Crosbie a Greg Hands bod cytundebau masnach yn rhwymo Llywodraethau'r DU presennol a rhai’r dyfodol, ac felly bod angen amser ac ystyriaeth drylwyr ohonynt.

“Ni ddylid eu rhuthro o dan unrhyw amgylchiadau, ond dyna sy’n digwydd yma, ac ar ben hynny ni fydd Senedd y DU yn gallu archwilio na chael y gair diwethaf ar gytundeb yn y ffordd y mae cenhedloedd democrataidd eraill yn ei wneud.”

Dywedodd Ms Jones fod UAC felly wedi gofyn iddynt wneud popeth o fewn eu gallu i wrthwynebu cytundeb masnach o'r fath a sicrhau bod yna archwiliad manwl yn digwydd.

Mae aelodau Undeb Amaethwyr Cymru o Sir Gaernarfon a Sir Ddinbych wedi amlinellu eu pryderon a’u gwrthwynebiadau i’r cytundeb masnach rydd gydag Awstralia mewn cyfarfod diweddar ag AS Aberconwy, Robin Millar.

Wrth siarad ar ôl y cyfarfod, a gynhaliwyd gan Lywydd UAC Glyn Roberts ar ei fferm, Dylasau Uchaf, ger Betws y Coed, dywedodd Dafydd Gwyndaf, Aelod o Bwyllgor Gweithredol UAC Sir Gaernarfon: “Gwnaethom yn glir iawn yn ein cyfarfod â Robin Millar AS bod cytundebau masnach yn rhwymo Llywodraethau'r DU presennol a rhai’r dyfodol, ac felly bod angen amser ac ystyriaeth drylwyr ohonynt.

“Ni ddylid eu rhuthro o dan unrhyw amgylchiadau, ond dyna sy’n digwydd yma, ac ar ben hynny ni fydd Senedd y DU yn gallu archwilio na chael y gair diwethaf ar gytundeb yn y ffordd y mae cenhedloedd democrataidd eraill yn ei wneud.”

Dywedodd Mr Gwyndaf fod UAC felly wedi gofyn iddo wneud popeth o fewn ei allu i wrthwynebu cytundeb masnach o'r fath a sicrhau bod yna archwiliad manwl yn digwydd.

“Mae’r problemau eithafol rydyn ni’n eu gweld yng Ngogledd Iwerddon oherwydd y protocol yn dangos beth sy’n digwydd pan nad yw gwleidyddion yn gwrando ar rybuddion clir ac yn rhuthro pethau drwodd er mwyn cwrdd ag amserlen hunanosodedig, ond dyna’n union beth sy’n digwydd o ran cytundeb Awstralia.

Mae adnabod eich ffermwr, gallu gofyn cwestiynau am eu cynnyrch a sut maent yn edrych ar ôl y tir o'r pwys mwyaf i un teulu ffermio llaeth o Geredigion. Y drydedd genhedlaeth i ffermio yn Pantfeillionen, Horeb, Llandysul, Ceredigion, yw Lyn a Lowri Thomas. Mae Lyn wedi bod yn ffermio ers pan oedd yn 16 mlwydd oed ac yn dathlu ychydig dros 32 mlynedd yn y diwydiant eleni. Mae'r teulu'n edrych ar ôl 170 erw ac yn rhentu 100 erw arall, gyda'r tir i lawr i borfa. Mae'r bryniau gwyrdd yn gartref i 70 o fuchod godro, ychydig o wartheg sugno a lloi sy'n cael eu gwerthu fel gwartheg stôr.

Mae ffermio, meddai'r cwpwl, wedi newid cryn dipyn yn ystod yr ychydig ddegawdau diwethaf ac mae'r diwydiant wedi symud gyda'r oes. Y ffordd ymlaen i'r teulu yw cynnal ethos ar raddfa fach y fferm deuluol a chysylltu ar lefel bersonol â'u cwsmeriaid sy'n prynu llaeth amrwd yn uniongyrchol o'r fferm.

Wrth ddisgrifio eu system ffermio, dywedodd Lyn: “Rydyn ni'n gwneud silwair ein hunain ac mae popeth yn cael ei wneud yn fewnol. Nid ydym yn defnyddio llawer o wrtaith, ychydig ie, ond ni allwn ddefnyddio gormod oherwydd natur y tir. Rydyn ni'n ffermio ar graig felly mae hynny'n golygu bod angen i ni fod yn ofalus, fel arall byddai ein porfa yn llosgi ar y llethrau sy'n wynebu'r de. 

“Nid oes llawer o uwchbridd yma felly mae’n rhaid i ni ddefnyddio rhywfaint o wrtaith i gadw’r borfa i dyfu, ond fel arfer ni ddefnyddir mwy na bag yr erw ar gyfer silwair gyda rhywfaint o slyri. Nid ydym yn mynd dros ben llestri gyda slyri. Mae slyri wedi'i gyfyngu i tua 1700-2000 galwyn yr erw.”

Wedi'i leoli yn nyffryn Gwili, ar gyrion Llanpumsaint, Sir Gaerfyrddin, mae Clyttie Cochion. Mae'r fferm organig 150 erw yn gartref i Phil Jones a 350 o ddefaid. Yn Ddarlithydd rhan amser yng Nghelli Aur, mae addysgu’r genhedlaeth nesaf yn golygu llawer i Phil - nid yn unig y rhai y mae’n eu dysgu yn y coleg ond defnyddwyr y dyfodol sydd â llawer o bryderon ynghylch sut mae bwyd yn cael ei gynhyrchu.

Wrth gerdded ar draws ei gaeau, dywedodd Phil: “Mae llawer o gamdybiaethau’n parhau ynghylch yr effaith y mae ffermio yn ei gael ar yr amgylchedd ac yn aml mae pobl yn ddryslyd ynghylch arddulliau ffermio mewn rhannau eraill o’r byd ac yma gartref. Nid yw'n wir yn gyffredinol bod ffermwyr yn llygru ac yn dinistrio'r amgylchedd. Yma ar y fferm mae gennym agwedd ‘gofal hawdd’ o fugeilio ac agwedd gofal hawdd tuag at ofal y ddaear hefyd. Dim ond yr hyn y bydd y ddaear yn ei roi i ni y byddwn ni'n cymryd o'r ddaear ac nid yw hynny'n beth drwg.”

Mae deall y pridd, patrymau tywydd a thopograffeg yr un mor bwysig mewn ffermio â hwsmonaeth da byw. Er bod y daliad hwn yn cael ei ystyried yn fferm iseldir, yn 350 troedfedd, mae'r amgylchedd yn debycach i dirwedd mynydd gyda thir diffaith wedi'i orchuddio â brwyn ac ychydig o ddefaid. Mae hyn yn cyflwyno heriau i Phil gan ei fod eisiau sicrhau bod ei dir a'r anifeiliaid yn ffynnu. Er mwyn bwydo'r defaid, sy'n cael eu cadw yn yr awyr agored trwy gydol y flwyddyn, mae gorchudd da o borfa a phridd iach yn hanfodol. Mae'r gorchudd brwyn yn gwneud pethau'n anodd.

Mae'r naratif cynyddol negyddol ynghylch ffermio da byw a'i effaith bortreadol ar yr amgylchedd a newid yn yr hinsawdd wedi arwain at ffermwyr yng Nghymru i adrodd eu straeon ac i dynnu sylw at effaith cadarnhaol ffermio da byw.

Trwy ymgyrch Undeb Amaethwyr Cymru (UAC) ‘Gwarcheidwaid Tir Cymru’, mae ffermwyr yn mynd i’r afael â honiadau camarweiniol gan amrywiol grwpiau am y rôl y mae ffermio da byw yn ei chwarae mewn perthynas â newid yn yr hinsawdd a’r amgylchedd. 

Wrth lansio’r ymgyrch, dywedodd Dirprwy Lywydd UAC Ian Rickman: “Mae UAC wedi cydnabod yn gyson y bygythiad a gynrychiolir gan newid yn yr hinsawdd a’r angen i weithredu. Mae hyn yn amlwg o edrych yn ofalus ar ein maniffestos a'n dogfennau polisi a gyhoeddwyd dros yr ugain mlynedd diwethaf.